Tên sách: NGHỆ THUẬT CHẬU CẢNH (BONSAI – NON BỘ)
Tác giả: NGÔ QUANG ĐÊ
Nhà xuất bản: NHÀ XUẤT BẢN NÔNG NGHIỆP
Năm xuất bản: 2002 (In xong và nộp lưu chiểu tháng 12/2001)
Số trang: 126 (Dựa trên trang cuối cùng có đánh số là Tài liệu tham khảo)
Từ khóa chính: Chậu cảnh, Bonsai, Non bộ, Lâm nghiệp đô thị, Tạo hình cây xanh, Kỹ thuật chế tác, Bài trí, Chăm sóc cây cảnh.
Nghệ thuật chậu cảnh (Bonsai – Non bộ) là môn học tổng hợp gắn kết khoa học kỹ thuật và văn hóa nghệ thuật, đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống đô thị, giúp cải thiện môi trường sống và làm việc, mang lại tác dụng giáo dục to lớn, hướng con người đến “chân, thiện, mĩ”. Cuốn sách là giáo trình cho sinh viên ngành Lâm nghiệp đô thị, trình bày có hệ thống về lý luận và kỹ thuật trong lĩnh vực Bonsai và Non bộ, là tài liệu tốt cho sinh viên và những người yêu thích môn nghệ thuật này.
Nội dung chính:
Nội dung cuốn sách được chia thành 6 chương, bao quát từ khái niệm, đặc trưng, thưởng thức, bài trí đến kỹ thuật tạo hình và chế tác cho cả chậu cảnh cây xanh và non bộ:
Chương 1: Giới thiệu nghệ thuật chậu cảnh
- Khái niệm và Định nghĩa: Nhấn mạnh nghệ thuật chậu cảnh là sự kết hợp hữu cơ giữa khoa học kỹ thuật và văn hóa nghệ thuật (Trang 8).
- Tác dụng của chậu cảnh: Gồm 3 lợi ích lớn là Lợi ích kinh tế (nghề làm hoa cảnh mang lại lợi ích cao), Lợi ích sinh thái (thanh lọc không khí, giảm tiếng ồn, nhả oxy), và Lợi ích xã hội (giải trí, thư giãn, giáo dục hướng đến chân, thiện, mĩ) (Trang 10-12).
- Phân loại chậu cảnh: Phân loại theo vật liệu tạo thành (Cây xanh, Sơn thủy/Non bộ, Hoa thảo) và theo trọng lượng/kích thước (Mini, loại nhỏ, vừa, lớn, cực lớn) (Trang 12-13).
- Các hình thức biểu hiện:
- Cây xanh: Giới thiệu các dáng cơ bản như Dáng trực (thẳng đứng), Dáng xiêu (nghiêng), Dáng ngọa (nằm ngang), Dáng huyền (thõng xuống quá $90^{\circ}$), cùng với các kiểu biến thể (thân gấp khúc, thân mục/khô ngọn, dáng rừng cây) và kiểu Tượng hình (tứ linh, hình người, vật) (Trang 13-16).
- Non bộ: Giới thiệu các dáng phổ biến như Độc phong, Song phong, Quần phong, Liên phong, và các kiểu dáng khác (khe núi hẹp, núi giữa hồ rộng, giang hà, ven biển, huyền nhai, huyền bộc) (Trang 17-18).
- Sơ lược chậu cảnh Việt Nam và Trung Quốc: Nhắc đến lịch sử, các dáng cổ thường gắn với điển tích (tứ linh, tam đa, ngũ phúc, cửu trùng, đông hàn tam hữu) và giới thiệu sơ lược các trường phái Trung Quốc (Lĩnh Nam, Tứ Xuyên, Dương Châu, Tô Châu, Thượng Hải) (Trang 20-25).
Chương 2: Thưởng thức và bài trí chậu cảnh
- Cái đẹp: Phân tích cái đẹp tồn tại khách quan qua 3 hình thái (Tự nhiên, Xã hội, Nghệ thuật) và sự thống nhất giữa nội dung và hình thức trong tác phẩm chậu cảnh (Trang 26-28).
- Đặc trưng nghệ thuật chậu cảnh: Tính tổng hợp (khoa học và nghệ thuật), tính phức tạp (diễn đạt cảnh quan lớn trong không gian nhỏ), tính sáng tạo liên tục (vì là nghệ thuật có sinh mệnh) và tính thưởng thức phong phú (Trang 28-30).
- Thưởng thức: Quá trình thưởng thức qua các bước: cảm nhận, tưởng tượng, suy lý (lý giải), và cộng hưởng/thăng hoa (Trang 30-33).
- Bài trí: Nguyên tắc ít mà tinh, hài hòa với không gian, màu sắc và kiến trúc. Phân loại bài trí trong nhà (chú trọng tỷ lệ, màu sắc hài hòa, tổng thể thanh tú, cảnh chính nổi bật) và ngoài trời (Trang 34-41).
Chương 3: Các bộ phận tạo hình của chậu cảnh cây xanh
Phân tích chi tiết các bộ phận cấu thành nên dáng cây cảnh:
- Thân chính: Các kiểu dáng thân (thẳng, xiêu, uốn lượn, huyền, chẻ) và sự biểu đạt của chúng (Trang 42-45).
- Cành cây: Các kiểu cành (bay nhảy, hồi đầu, nhảy nghiêng, nằm ngang, gió thổi, rủ, tự nhiên) (Trang 45-47).
- Rễ cây: Các kiểu rễ nổi lộ (hình phóng xạ, nghiêng, vặn xoáy, hình mâm xôi, hình nơm, rủ/cuốn vào thân) và giá trị thẩm mỹ của chúng (Trang 47-49).
- Tán cây: Các kiểu tán (hình quạt, bán cầu, hình ô, nhọn hình tam giác, khô ngọn, bằng, rủ, lệch một bên) (Trang 50-51).
- Lá cây: Tầm quan trọng của lá và sự phù hợp của các loại cây lá nhỏ (Trang 52).
- Các phong cách đối ngược trong tạo hình tổng thể: Phân tích các cặp đối lập cần đạt được sự thống nhất biện chứng như Động và tĩnh, Cương và nhu, Ổn và dao, Hư và thực, Thưa và dày, Lộ và tàng, Già và trẻ, Nhẹ và nặng, Phủ và ngưỡng, Khổ và vinh, Phác và mị (Trang 52-54).
Chương 4: Chế tác chậu cảnh cây xanh
- Thu thập cây dã sinh: Chọn cây có bộ rễ khỏe, chịu cắt tỉa, lá nhỏ, thân cành dẻo. Phương pháp đào và giâm tạm/chăm sóc cây phôi (Trang 56-58).
- Dụng cụ và vật liệu: Liệt kê các dụng cụ cần thiết (kéo, cưa, dao, xẻng…) và vật liệu (đất, phân, hóa chất, dây buộc, chậu, giá đỡ, phối kiện) (Trang 59).
- Tạo hình và gia công nghệ thuật: Nhấn mạnh tầm quan trọng của ý đồ thiết kế tổng thể (chủ đề, lập ý). Giới thiệu 4 kỹ pháp chính:
- Uốn, buộc: Dùng dây kim loại/dây gai để tạo dáng thân chính và cành, cần chú ý lực và thời điểm tháo buộc (Trang 62-64).
- Cắt tỉa: Loại bỏ cành thừa, lộn xộn, xúc tiến sinh trưởng. Kỹ thuật cắt tỉa theo trường phái Lĩnh Nam (Trang 64-65).
- Nâng rễ: Làm lộ rễ nổi bằng cách phun nước, cắt rễ con và tiếp tục chăm sóc (Trang 66).
- Lão hóa bằng biện pháp cơ giới: Đục, đẽo, bóc vỏ, gõ đập để tạo vẻ già cỗi (Trang 66).
- Ghép cây: Ghép nêm, ghép mắt, ghép áp để bổ sung hình dạng, cải tạo giống hoặc tạo thân lớn (Trang 67-68).
- Nuôi dưỡng cây xanh trong chậu: Tưới nước, Bón phân (hữu cơ, phân viên nhả chậm), Thay đất (sau 1-2 năm, chú ý độ pH), Duy trì hình dạng (bỏ mầm cành, bỏ ngọn, cắt bỏ lá) và Phòng trừ sâu bệnh hại (Trang 69-74).
Chương 5: Chậu cảnh Non bộ
- Thiên nhiên là nguồn cảm hứng: Lấy đá và nước làm nguyên liệu chính, tái hiện cảnh núi non, sông ngòi (Trang 75-76).
- Thiết kế Non bộ: Cần có chủ đề rõ ràng, bố cục hợp lý (hư/thực, lộ/tàng, chủ/khách), nghệ thuật khuếch trương và khái quát, và ý cảnh sâu sắc (Trang 77-79).
- Thủ pháp thể hiện: Tạo không gian hợp lý (Cao viễn, Thâm viễn, Bình viễn), Tỷ lệ cân đối (Núi khách $\leq 80%$ núi chủ; Núi chính $\approx 65%$ chiều dài chậu; Tỉ lệ “Trượng sơn, xích thụ, thốn mã, phân nhân”), và Vận dụng thuật so sánh linh hoạt (động/tĩnh, cương/nhu, hư/thực) (Trang 79-83).
- Kỹ pháp chế tác: Chọn đá (mềm, cứng), Cưa đá, Đục đẽo/Chạm trổ, Sắp xếp trên chậu (lệch một bên, tam giác lệch, tự do), Gắn kết đá và Trồng cây/Gắn vật trang trí (Trang 84-89).
- Chậu cảnh thủy hạn: Dạng trung gian giữa cây xanh và non bộ, chia chậu thành phần nước và phần khô (Trang 90-91).
- Đặt tên cho tác phẩm: Đặt tên theo hình chậu cảnh, ý cảnh, văn thơ/điển tích, hoặc danh lam thắng cảnh (Trang 91-92).
Chương 6: Kỹ thuật gây trồng, chăm sóc một số loài cây cảnh trong chậu
- Giới thiệu kỹ thuật chăm sóc chi tiết cho các loài cây cảnh phổ biến: Trà hoa (Trà bạch, hồng, đỏ, vàng), Tùng bách (Thông 2, 3 lá, Bách tán, Trắc bách diệp, Tùng la hán), Tuế (Vạn tuế, Thiên tuế, Sơn tuế), Đa, Sung, Si (Ficus), Tre trúc (Trúc đùi gà, vàng sọc, đen, hóa long, vuông, tăm), Đỗ quyên, Đào, Mai hoa (Mai trắng), Mai vàng, Mai tứ quý, Mai chiếu thủy, Sứ, Nguyệt quế, Dạ hợp nhỏ, Lộc vừng (Trang 94-124).
…..
