Mắc ca (Macadamia) được mệnh danh là “Hoàng hậu của các loại quả khô” nhờ giá trị dinh dưỡng vượt trội và hương vị thơm ngon đặc biệt. Đây là loại cây trồng đang mở ra hướng đi mới đầy triển vọng cho nông nghiệp Việt Nam, đặc biệt là tại các vùng Tây Nguyên và Tây Bắc. Bài viết sau đây sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về cây Mắc ca và kỹ thuật gây trồng đạt năng suất cao.
I. Giới thiệu chung về cây Mắc ca
Cây Mắc ca có nguồn gốc từ bang Queensland (Châu Úc), thuộc họ Proteaceae. Tên khoa học phổ biến là Macadamia tetraphylla và M. integrifolia. Ban đầu, người châu Âu gọi nó là Giẻ Queensland, sau đó được trồng thương mại quy mô lớn tại Hawaii (Mỹ) và nổi tiếng toàn cầu với tên gọi thương mại là “quả khô Hawaii”.
Tại Việt Nam, tên gọi “Mắc-ca” đã trở nên quen thuộc, gần gũi với cách gọi của đồng bào miền núi và bám sát tên khoa học, thuận tiện cho giao dịch quốc tế.
Mắc ca là cây thân gỗ sống lâu năm, có thể thọ đến 100 năm. Cây trồng từ hạt thường bắt đầu ra quả sau 5-6 năm, trong khi cây ghép có thể cho quả từ năm thứ 3 và đạt năng suất ổn định từ năm thứ 10 trở đi.
II. Giá trị dinh dưỡng và tiềm năng kinh tế
1. Giá trị dinh dưỡng vượt trội
Nhân Mắc ca có hàm lượng dinh dưỡng rất cao, được thị trường thế giới ưa chuộng:
- Chất béo (78,2%): Cao hơn hẳn lạc (44,8%), hạt điều (47%), hạnh nhân (51%). Đặc biệt, 84% là axit béo không no, tốt cho tim mạch và được ưa chuộng trong ngành mỹ phẩm.
- Đạm (Protein): 9,2%.
- Đường: 10%.
- Vitamin và khoáng chất: Giàu Kali (0,37%), Phốt-pho (0,17%), Ma-nhê (0,12%), Vitamin E (6,4 – 18 g/kg nhân), và các vitamin nhóm B.
Nhân Mắc ca có vị béo ngậy, giòn, bùi, thơm mùi bơ sữa, dễ dàng chế biến trong nhiều món ăn từ ăn trực tiếp, làm bánh kẹo cao cấp (nhân sô-cô-la, bánh ga-tô), đến chế biến món ăn truyền thống.
2. Tiềm năng phát triển tại Việt Nam
So với cây cà phê, Mắc ca có thị trường tiêu thụ rộng lớn hơn nhiều do tính đa dụng của sản phẩm. Việt Nam có lợi thế về điều kiện khí hậu tại các vùng núi phía Bắc và Tây Nguyên, phù hợp cho cây sinh trưởng và phân hóa mầm hoa.
- Khí hậu phù hợp: Mắc ca cần khí hậu mát mẻ vào giai đoạn phân hóa mầm hoa (tháng 10 – tháng 11) và đủ ẩm vào mùa xuân để đậu quả. Các vùng Tây Bắc, Tây Nguyên và một số khu vực Bắc Trung Bộ đáp ứng tốt điều kiện này.
- Đầu tư bền vững: Mắc ca là cây lâu năm, chu kỳ khai thác dài (có thể lên tới 60 năm), giúp phủ xanh đất trống đồi trọc và mang lại thu nhập ổn định lâu dài cho người trồng.
III. Đặc điểm thực vật và các giống phổ biến
Chi Macadamia có nhiều loài, nhưng chỉ có 2 loài chính và các con lai của chúng được trồng thương mại:
- Macadamia integrifolia (Mắc ca vỏ láng): Lá không có hoặc rất ít răng cưa, 3 lá mọc vòng. Quả vỏ nhẵn bóng. Thích hợp khí hậu nhiệt đới hơn.
- Macadamia tetraphylla (Mắc ca vỏ nhám): Méo lá có răng cưa nhọn như gai, 4 lá mọc vòng. Quả vỏ nhám, có lớp lông nhung. Chịu lạnh tốt hơn loài vỏ láng.
Các dòng vô tính (giống) phổ biến: Thế giới đã tuyển chọn được nhiều dòng ưu tú (thường có mã số HAES xuất xứ từ Hawaii hoặc các dòng của Úc, Trung Quốc, Thái Lan). Một số dòng đã được khảo nghiệm và trồng phổ biến tại Việt Nam có thể kể đến như:
- Dòng OC (Own Choice): Năng suất cao, ổn định, hạt to, tỷ lệ nhân cao.
- Dòng 246 (Keauhou): Tán rộng, phân cành nhiều, năng suất khá.
- Dòng 816, 842, 849: Các dòng mới cho năng suất và chất lượng hạt vượt trội.
- Lưu ý: Việc chọn giống phải phù hợp với từng tiểu vùng khí hậu cụ thể (chịu gió, chịu lạnh, chịu hạn…). Bà con nên mua giống ghép từ các cơ sở uy tín được nhà nước công nhận.
IV. Kỹ thuật trồng và chăm sóc
1. Điều kiện gây trồng
- Nhiệt độ: Thích hợp nhất từ 20 – 25°C. Cây có thể chịu lạnh ngắn hạn xuống -4°C (cây con) hoặc -6°C (cây trưởng thành), và chịu nóng tới 38-40°C.
- Đất đai: Ưa đất thịt nhẹ đến trung bình, thoát nước tốt (tầng đất dày trên 1m), độ pH từ 5.5 – 6.5. Không trồng trên đất kiềm, đất đá vôi, đất ngập úng hoặc quá chai cứng.
- Gió: Cây Mắc ca rễ cọc kém phát triển, gỗ giòn nên chịu gió bão kém. Cần chọn nơi khuất gió hoặc trồng cây chắn gió.
2. Thời vụ và mật độ trồng
- Thời vụ: Trồng tốt nhất vào mùa xuân (tháng 2-4) đối với miền Bắc hoặc đầu mùa mưa (tháng 6-8) đối với Tây Nguyên.
- Mật độ: Tùy địa hình, có thể trồng thuần loài hoặc xen canh.
- Trồng thuần: Khoảng 200 – 300 cây/ha (cự ly 7x7m hoặc 6x8m).
- Trồng xen (với cà phê, chè): 100 – 150 cây/ha (cự ly 9x12m hoặc trồng ven lô).
3. Đào hố và bón lót
- Kích thước hố: Tối thiểu 80x80x80 cm.
- Bón lót: Trộn đều lớp đất mặt với 20-30kg phân chuồng hoai mục + 0.5kg vôi bột + 0.5kg phân Lân nung chảy. Lấp hố trước khi trồng ít nhất 15-30 ngày để ổn định đất.
4. Kỹ thuật trồng
- Dùng cuốc tạo một lỗ nhỏ giữa hố, sâu hơn chiều cao bầu cây một chút.
- Rạch bỏ vỏ bầu nilon cẩn thận, tránh làm vỡ bầu.
- Đặt cây thẳng đứng, lấp đất mịn xung quanh và nén chặt vừa phải.
- Tưới nước ngay sau khi trồng để giữ ẩm. Cắm cọc cố định giúp cây con tránh bị gió lay gốc.
5. Chăm sóc và quản lý
- Làm cỏ: Thường xuyên làm sạch cỏ quanh gốc (bán kính 1-1.5m) để tránh cạnh tranh dinh dưỡng.
- Tưới nước: Cây Mắc ca chịu hạn tương đối tốt khi đã trưởng thành, nhưng giai đoạn cây con và đặc biệt là mùa ra hoa, đậu quả cần cung cấp đủ nước để đảm bảo năng suất.
- Bón phân:
- Cây 1-3 năm tuổi (Kiến thiết cơ bản): Bón định kỳ 3-4 lần/năm, ưu tiên phân đạm và lân để phát triển thân lá, bộ rễ.
- Cây kinh doanh (từ năm thứ 4): Tăng cường Kali và các nguyên tố vi lượng (Bo, Kẽm) vào giai đoạn trước khi ra hoa và nuôi quả. Bón phân chuồng định kỳ hàng năm sau vụ thu hoạch.
- Tạo tán, tỉa cành: Thực hiện sớm để tạo bộ khung tán cân đối. Cắt bỏ các cành tăm, cành sâu bệnh, cành mọc quá dày trong tán để tạo độ thông thoáng, giúp giảm sâu bệnh và tăng khả năng quang hợp.
6. Phòng trừ sâu bệnh
Mắc ca là cây rừng nên tương đối ít sâu bệnh hiểm nghèo, tuy nhiên cần chú ý:
- Sâu hại: Sâu đục thân, sâu đục quả, rệp sáp.
- Bệnh hại: Bệnh thối hoa do nấm (nếu mưa nhiều lúc ra hoa), bệnh nứt thân xì mủ do Phytophthora.
- Cần thăm vườn thường xuyên để phát hiện sớm và áp dụng các biện pháp phòng trừ tổng hợp (IPM).
V. Thu hoạch và chế biến sơ bộ
- Thu hoạch: Mắc ca chín chủ yếu từ tháng 9 đến tháng 11. Khi chín, quả tự nứt vỏ và rụng xuống đất. Nên thu nhặt hạt hàng ngày hoặc 2-3 ngày/lần để tránh nấm mốc hoặc bị sóc, chuột phá hoại.
- Sơ chế: Quả sau khi thu về cần tách bỏ lớp vỏ xanh ngay trong 24h để tránh lên men làm giảm chất lượng nhân.
- Làm khô: Hạt sau khi tách vỏ xanh có độ ẩm cao (tới 30%), cần hong khô trong bóng râm hoặc sấy nhẹ để đưa độ ẩm về khoảng 10% giúp bảo quản được vài tháng. Trong chế biến công nghiệp, hạt được sấy hạ độ ẩm xuống 1.5% để bảo quản lâu dài và dễ tách nhân.
VI. Kết luận
Cây Mắc ca với tiềm năng kinh tế lớn và khả năng thích nghi với nhiều vùng sinh thái tại Việt Nam, xứng đáng là một lựa chọn ưu tiên trong chuyển dịch cơ cấu cây trồng, góp phần xóa đói giảm nghèo và làm giàu bền vững cho bà con nông dân. Tuy nhiên, đây là cây trồng đòi hỏi kỹ thuật và đầu tư bài bản, bà con cần tìm hiểu kỹ lưỡng về giống và kỹ thuật trước khi trồng quy mô lớn.
